الف) تعاريف:

ـ دارو يا فرآورده گياهي: عبارتست از محصولي كه در ساختمان آن از اجزا گياه، عصاره، اسانس يا تنطور گياهي استفاده شده است.

ـ جي ام پي: عبارت از روش هاي بهينه يا مطلوب توليد كه به منظور بالا بردن كيفيت و اطمينان از كارآيي فرآورده بكار مي رود. كاهش ضايعات و جلوگيري از خطرهاي احتمالي در توليد نيز از فوايد اجراي جي ام پي محسوب مي گردد.

ـ الزام جي ام پي: اجراي اصول جي ام پي براي توليدكننده موضوع قانوني بوده و در موارد تخلف كليه مسئولين اجرايي شركت مورد سئوال و پيگرد قانوني قرار مي گيرند.

 

ب ) اصول جي ام پي:

اصول جي ام پي بطور عمومي عبارتند از:

2و1ـ ساختمان ها و تاسيسات ( انبارها، توليد، بسته بندي، آزمايشگاهها، خدمات )

3ـ دستگاهها و تجهيزات ( ماشين آلات، وسايل )

4ـ نيروي انساني

5ـ كنترل كيفي Q.C.

6ـ مستند سازي ( سيستم تهيه و بايگاني اسناد و مدارك توليد، كنترل هاي حين توليد، بسته بندي، انبار، آزمايشگاهها )

7ـ دستورالعمل ها و روش ها ( بخشي از Q.A.)

8ـ بهداشت و نظافت

9ـ كاليبره كردن و تنظيم دستگاهها

10ـ ارزيابي وسايل و شرايط كار

11ـ آموزش پرسنل

12ـ بازرسي داخلي SELF - INSPECTION

13ـ كنترل هاي پايداري و بررسي كيفيت در بازار

14ـ رسيدگي به شكايت مصرف كنندگان محصول

 

1و2) ساختمانها و تاسيسات

1) ساختمانها و تاسيسات يك كارگاه يا كارخانه توليد داروها يا فرآورده هاي گياهي بايد طوري طراحي شوند كه متناسب با نوع عمليات توليد بوده و گردش كار با رعايت اصول جي ام پي در آن آسان باشد.

2) كارگاه يا كارخانه بايد در منطقه تميز و ترجيحا دور از مناطق مسكوني و محل هاي آلاينده باشد ( اماكن و مناطق آلاينده عبارتند از دامداري، مرغداري، روستاها، زباله داني، بيمارستان، كارخانجات مولد دود و گاز سمي، صنايع چرم و پوست، توليد سالامبور، توليدات مواد غذايي، اطراف فاضلاب هاي صنعتي و غيره ). فاصله با مناطق آلاينده بر حسب نوع آلودگي بايد بين يك تا 3 كيلومتر بوده و احتمال انتقال آلودگي بوسيله باد وجود نداشته باشد.

3) مساحت كارخانه بايد طوري باشد كه نيمي از آن براي انبارها، توليد و بسته بندي بكار رفته و نيم ديگر براي توسعه اختصاص يابد.

تقسيمات ساختمان بايد طوري در نظر گرفته شود كه حدود يك ششم آن را ماشين آلات اشغال كرده و پنج ششم فضا جهت كار و رفت و آمد و توسعه خالي باشد و داراي انبارهاي متعدد، بخش هاي توليد، آزمايشگاه كنترل، بخش هاي اداري، نمازخانه، رستوران، رخت كن و سرويسهاي بهداشتي به مقدار كافي باشد. كلا قسمت هاي مهم يك واحد توليدي گياهي بشرح زير مي باشد:

الف ـ انبارها

ب ـ ساختمان يا محوطه توليد

ج ـ محل بسته بندي

د ـ آزمايشگاهها

ه ـ قسمت سرويس و خدمات عمومي

و ـ قسمت هاي اداري

 

الف) انبارها: انبارها بايد از نظر وسعت و قفسه بندي متناسب با نوع و مقدار توليد بوده و شامل قسمت هاي زير باشند:

الف. 1) انبار قرنطينه مواد اوليه

الف. 2) انبار مواد اوليه آزمايش شده و قابل مصرف

* اين 2 انبار مي توانند توسط ديوار، توري و يا با سيستم كارتي از هم جدا شوند.

الف. 3) انبار قرنطينه فرآورده هاي ساخته شده و منتظر آزمايش

الف. 4) انبار فروش

الف. 5) انبار مواد و حلال هاي آتش گير

الف. 6) انبار ضايعات و مواد معدوم شدني

الف. 7) انبار لوازم بسته بندي

الف. 8) انبار لوازم مكانيكي و قطعات يدكي

الف. 9) اطاق توزين

ـ بجز انبار مواد آتش گير كه در ساختمان مجزا با سيستم ايمني و هواكش دايمي مي باشد، بقيه انبارها را مي توانند توسط توري از هم جدا نمايند. كليه انبارها بايد مسقف بوده و داراي ديوار، درب و پنجره باشند و استفاده از انبارهاي مسقف بدون ديوار يا محوطه هاي باز توصيه نمي گردد.

ـ كف و ديوار انبارها بايد قابل تميز كردن بوده و زير درب ها باز و يا داراي منفذ نباشند.

ـ براي جلوگيري از ورود حشرات لازم است كه بيرون انبار سم پاشي شده و پنجره ها بسته و هواكش ها داراي قاب توري باشند. وجود كف شور و چاهك فاضلاب در كف انبار توصيه نمي شود و در صورت داشتن بايد دهانه چاهك ها را با توري ريز بپوشانند.

ـ در موقع سم پاشي داخل انبار بايد بشكه ها و ظروف را از انبار خارج كرده و بعد از 48-24 ساعت تهويه هوا دوباره ظروف را بچينند. ولي كلا بايد احتياطاتي صورت بگيرد كه نياز به سم پاشي داخلي نباشد.

ـ استفاده از مواد غذايي، استعمال دخانيات، تردد افراد متفرقه و غير مسئول در محوطه هاي انبار ممنوع مي باشد.

ـ روي ديوار انبارها بايد رطوبت سنج، دماسنج و كپسول هاي آتش نشاني نصب نمايند و در صورت نياز از سيستم هاي ايمني ( اعلام حريق، اطفاء حريق ) استفاده شود.

ـ درجه حرارت انبار در اكثر مواقع 3±22 درجه سانتي گراد و رطوبت آن حدود 40% توصيه مي شود. براي محصولات خاص در صورت پيش بيني شرايط نگهداري ويژه بايد شرايط حرارتي را رعايت نمود و اطاق خاصي را براي اين كار در نظر بگيرند.

 

شرح انبارها:

انبار قرنطينه مواد اوليه: مخصوص مواد اوليه تازه رسيده است كه منتظر نمونه برداري و آزمايش مي باشند. اين انبار مي تواند مجزا بوده و يا بوسيله ديوار توري از انبار اصلي جدا باشد. در طول مدت قرنطينه بايد برچسب سفيد يا زرد ( تحت قرنطينه يا تحت آزمايش ) روي بسته ها يا ظروف الصاق باشد.

انبار مواد اوليه: انبار مواد اوليه بايد از گرد و غبار، رطوبت و عوامل خارجي محافظت شود لذا بهتر است كه درب ورودي و خروجي آن 2 درب با پاگرد باشد. كليه محصولاتي كه از انبار قرنطينه به انبار مواد اوليه منتقل مي شوند بايد داراي بسته بندي تميز بوده و برچسب سبز قابل قبول با مهر و امضا رئيس آزمايشگاه داشته باشند. هر ماده از مواد اوليه، بسته بندي، مواد آزمايشگاهي و معرف ها بايد داراي كارت موجودي باشند. در كارت مخصوص هر ماده موارد زير به ترتيب در ستون هاي كوچك يادداشت مي گردند:

شماره انبار، شماره ساخت، شماره آزمايش، تاريخ ورود، مقدار تحويل گرفته، دفعات و مقدار صادره، شماره سفارش و در صورت لزوم نام فروشنده، موجودي به روز.

مواد اوليه در انبار بايد طوري چيده شوند كه مواد قديمي تر زودتر از انبار خارج شوند(سيستم FIRST IN - FIRST OUT )

انبار قرنطينه فرآورده هاي ساخته شده: اين انبار مي تواند در جوار انبار فروش باشد و شرايط حرارتي و رطوبتي آن مانند شرايط كلي انبارها است. انبار قرنطينه داروهاي ساخته شده مي تواند در محوطه مشترك با انبار فروش بوده و توسط توري جدا سازي انجام گيرد. كليه محصولات اين انبار بايد داراي برچسب تحت قرنطينه بوده و تا قبل از اعلام نتيجه آزمايش و الصاق برچسب قابل قبول يا غيرقابل قبول نقل و انتقال از اين انبار ممنوع است.

انبار فروش: اين انبار در كنار انبار قرنطينه داروهاي ساخته شده قرار دارد. كليه محصولات اين انبار بايد داراي برچسب سبز قابل قبول باشند. در برچسب نام محصول، شماره سري، تاريخ آزمايش، امضا و مهر رييس آزمايشگاه بايد موجود باشد. شرايط حرارتي و رطوبتي اين انبار مطابق مندرجات روي بسته بندي فرآورده مي باشد. در اين انبار مي توان قسمتي را به داروهاي مرجوعي و قسمتي را به ضايعات اختصاص بدهند ولي كليه قسمت ها بايد توسط ديواره توري و تابلو از هم مجزا باشند.

انبار مواد آتش گير: اين انبار بايد بيرون از محوطه انبارها و توليد باشد به نحوي كه در مواقع احتمال انفجار و آتش سوزي خطراتي براي بخش هاي ديگر ايجاد ننمايد. اين انبار بايد در سقف هواكش دايمي داشته و پنجره هاي آن در بالا و مجهز به نرده و توري باشند. كليد برق بايد بيرون درب انبار بوده و ضدجرقه باشد. كليه شرايط ايمني را بايد در اين انبار رعايت نمايند و وسايل اعلام و اطفا حريق در دسترس باشد. كف انبار بايد از جنسي باشد كه الكتريسيته بزمين برود.

انبار ضايعات و مواد معدوم شدني: مواد معدومي و ضايعات بخشها را مي بايد در يك اطاق در بسته و دور از دسترس به نام انبار ضايعات قرارداد تا در برنامه هاي داروهاي معدومي قرارگيرند و در روزهاي معين توسط كارشناسان وزارت بهداشت و درمان، دارايي و نمايندگي دادستاني معدوم شوند.

اطاق توزين: اين اطاق ترجيحا در بيرون انبار مواد اوليه است. اين اطاق بايد تميز بوده و داراي ترازوهاي مناسب و تنظيم شده ( كاليبره ) باشد. وسايل توزين بايد قبلا تميز شده و عاري از آلودگي هاي شيميايي و ميكربي باشند. ظروف مواد را بايد قبلا شناسايي و تميز كرده و به اطاق توزين بياورند. توزين بايد در كيسه نايلوني و يا در ظروف مناسب باشد. در هنگام توزين افراد مسئول توليد و انبار بايد حضور داشته و اوراق مربوط به سري ساخت را امضا نمايند. باقيمانده مواد را بايد در ظروف در بسته گذارده و به انبار اصلي منتقل نمايند.

 

ب ـ ساختمان توليد:

1ـ لابراتوار توليد داروهاي گياهي بايد داراي ساختمان محكم بوده و كف ها نسبت به زلزله و ارتعاشات مقاوم باشند. در استحكام و ايزولاسيون سقفهاي لابراتوارهايي كه بيش از يك طبقه دارند دقت كافي به عمل آيد و بهتر است از طبقات همكف با زير پر براي ماشين آلات سنگين و از طبقات بالاتر براي ماشين آلات سبكتر، آزمايشگاهها، قسمت اداري، رستوران و غيره استفاده شود.

2ـ ساختمان توليد بايد متناسب با نوع و مقدار توليد باشد. كف، ديوارها و سقف بايد قابل تميز كردن و شستشو باشند. در دهانه كف شورها بايد توري ظريف بگذارند تا حشرات وارد محوطه توليد نشوند. در صورتي كه توليد مستلزم خرد كردن، آسياب، پودر كردن و عمليات غبارزا مي باشد لازم است كه هواكش هاي متعدد نصب و هواي خروجي از فيلتر كيسه يي عبور نمايد و محيط زيست آلوده به ذرات گياهي نشود.

3ـ سرويس هاي بهداشتي بايد در منطقه ايزوله و دور از توليد باشند به نحوي كه انتقال آلودگي به بخش توليد پيش نيايد. معمولا به ازاي هر 15 نفر يك توالت، يك دست شويي و يك حمام در نظر مي گيرند و كف آنها بايد هر روز با مواد پاك كننده و ضدعفوني كننده شسته شود.

سرويس هاي بهداشتي بايد داراي هواكش كافي بوده و انتقال بو و رطوبت به بخش توليد و راهروهاي اطراف آن صورت نگيرد.

4ـ در كارخانه هايي كه از گياهان دارويي به صورت تازه استفاده مي كنند بايد فضاهاي جداگانه اي جهت نگهداري كوتاه مدت گياهان تازه و پاك كردن آن، شستشو، خشك كردن، بوجاري (Sorting ) و خرد كردن گياهان در نظر گرفته شود.

5ـ گياهان خام (فرآوري نشده ) بايد در محيط هاي جداگانه نگهداري شوند. محيط هاي نگهداري بايد به خوبي تهويه شده و به نحوي تجهيز شوند تا از ورود حشرات و ساير حيوانات به خصوص جوندگان جلوگيري شود. بايد جهت جلوگيري از انتشار هر گونه حيوان و ميكروارگانيسم كه همراه گياهان خام وارد مي شوند و همچنين جلوگيري از آلودگي متقابل تدابير موثر اتخاذ شود. محل استقرار ظروف بايد به نحوي باشد كه امكان عبور آزادانه هوا را ميسر سازد.

6ـ محل خشك كردن، بوجاري و خرد كردن گياهان و سالن هاي توليد پر گرد و غبار ( مانند توليد پودر، گرانول و ساير داروهاي جامد ) بايد در كنار ساختمان قرار گرفته و به هواي آزاد راه داشته باشند و قسمت توليد اسانس، عصاره و ساير فرآورده هاي حاصله از گياه، مايعات و داروهاي نيمه جامد از نظر عدم وجود ذرات در قسمتهاي مركزي ساختمان قرار گيرند. در سالنهاي خشك كردن، بوجاري و خردكردن گياهان و كليه قسمتهاي توليد بايد كانالهاي تهويه هوا با دريچه هاي مناسب در نظر گرفته شود. دريچه هاي دمنده هوا بايد در بالا و دريچه هاي مكنده هوا بايد در پايين ديوار و اطراف ماشين آلات باشند.

7ـ پنجره ها بايد مناسب و قابل نظافت باشند و بهتر است طوري ساخته شوند كه فقط نور را عبور داده و قابل باز كردن نباشند و هواي بخش ها به وسيله سيستم تهويه مطبوع تامين گردد.

8ـ درهاي ساختمان بايد به مقدار كافي و با طول و عرض مناسب جهت عبور ماشين آلات و تانك هاي بزرگ در نظر گرفته شده و فاقد درز بوده و قابل شستشو و ضدعفوني باشند.

9ـ لوله هاي آب سرد و گرم و شوفاژ و غيره را بايد از داخل يك كانال مشخصي عبور داده تا در موقع تعمير لوله ها مجبور به كندن كف ها يا ديوارها نباشند. لوله هاي گاز و برق بايد از هم جدا بوده و از رطوبت و گرما محفوظ باشند و با رنگهاي متفاوت آنها را مشخص نمايند.

10ـ نوع سيمهاي برق و طرز تقسيم و انشعابات آنها و مقاومت مورد لزوم بايد به وسيله مهندس الكترونيك تعيين و محاسبه گردد. كليه كليدها و پريزها بهتر است كه ضدجرقه بوده و از نظر سيستم ايمني هر ماشين يا دستگاه داراي يك فيوز جداگانه باشد و الكتريسيته ساكن دستگاهها را بايد به وسيله سيم اتصال به زمين خارج كنند.

11 ـ محوطه هاي توليد بايد با تسهيلات مربوط به كنترل هوا (شامل كنترل دما و در صورت لزوم رطوبت و فيلتراسيون) متناسب با نوع فرآورده هاي توليد و عملياتي كه بر روي آنها انجام مي گردد تجهيز شوند.

 

ج ـ محل هاي بسته بندي:

محل هاي بسته بندي بهتر است جدا از محوطه توليد باشند. كف و ديوارها و سقف بايد قابل شستشو و تميز كردن بوده و ميزهاي متعدد براي بسته بندي در نظر بگيرند. در صورتي كه 2 محصول در يك زمان بسته بندي مي شوند بايد خطوط بسته بندي را توسط جداكننده ( پارتيشن ) مجزا نمايند تا هر قسمت جدا بوده و پرسنل متفرقه در آن رفت آمد ننمايند.

در هنگام شروع به بسته بندي بايد كليه وسايل مربوط به محصول قبلي از محوطه خارج شوند.

 

 

 

د ـ آزمايشگاههاي كنترل:

محل آزمايشگاهها بايد وسعت و نور كافي داشته و داراي هواكش يا تهويه مناسب باشند. آزمايشگاههاي كنترل عبارتند از آزمايشگاه كنترل هاي فيزيكي و شيميايي، آزمايشگاه ميكرب شناسي. در هر آزمايشگاه بايد محل مناسبي براي نگهداري محلول ها، معرف ها و شستشوي ظروف وجود داشته باشد.

در صورت زياد بودن حجم كار لازم است كه اطاق شستشوي جداگانه با ميز استيل در نظر گرفته شود. ظروف آزمايشگاه ميكرب شناسي را بايد قبلا توسط اتوكلاو 121 درجه استريل نموده و سپس بشويند.

در جوار آزمايشگاه بايد اطاق خنكي را جهت نگهداري نمونه هاي ساخت در نظر بگيرند و از هر سري ساخت مقدار كافي براي 5 آزمايش بردارند. نمونه ها بايد تا يكسال بعد از تاريخ مصرف فرآورده ها نگهداري شوند. لذا اين اطاق بايد متناسب با حجم نمونه ها داراي وسعت و طبقات كافي باشد.

 

3) ماشين آلات، دستگاهها و تجهيزات:

1ـ ماشين آلات، دستگاهها و تجهيزات بايد به نحوي انتخاب شوند كه امكان اشتباه و آلودگي را به حداقل رسانيده و ظرفيت و بازده مناسب داشته باشند.

2ـ تجهيزات و ماشين آلات بايد داراي سيستم ايمني باشند و طوري در محل هاي مناسب نصب گردند كه سرويس و تعميرات آنها آسان باشد.

3ـ جنس ماشين آلات بايد طوري باشد كه اثر نامطلوب روي فرآورده نگذارد و ايجاد ناخالصي در محصول ننمايد. بعنوان مثال ظروف، ماشين آلات و لوله هايي كه از جنس آهن، چدن، مس و حتي آلومينيوم مي باشند توصيه نمي گردند.

تانك هاي تهيه بايد از جنس استيل 314-316 باشند. لوله هاي رابط شيشه يي يا استيل با زانو و پيچ و مهره زنگ نزن بوده و در صورت جوشكاري فاقد خوردگي يا زايده باشند.

ستون هاي تقطير بهتر است استيل يا شيشه اي باشند و از فلزات ديگر استفاده نشود. فيلترهاي مورد مصرف بايد فاقد پرز و الياف بوده و از جنس مرغوب انتخاب گردند.

4ـ داشتن برنامه منظم براي نظافت، تعمير و نگهداري ماشين آلات و وسايل مورد استفاده در توليد، آماده سازي و بسته بندي فرآورده هاي گياهي ضروري مي باشد.

5ـ دستگاهها و ظروف تهيه هر محصول بايد بعد از پايان كار طبق دستورالعمل خاص شسته شوند و روي آن برچسب تميز شدن يا قابل مصرف الصاق نموده و روي دستگاه پوشيده باشد.

برچسب تميز كردن ماشين آلات و دستگاهها، تانك ها و لوله هاي رابط بايد به امضا فرد مسئول رسيده باشد.

در صورتي كه از نظافت دستگاه يا وسيله مدت طولاني ( تقريبا بيش از يك ماه ) گذشته باشد بايد عمليات پاك كردن مقدماتي تكرار گردد.

6ـ از نگهداري لوازم بسته بندي در فضاهاي باز آلوده بايد خودداري گردد. پوشش خارجي وسايل بسته بندي بايد قبل از ورود به محوطه توليد باز و يا كاملا تميز گردد.

 

4) نيروي انساني: