مرتع داري Range Managment

تعريف مرتع

مرتع را به انگليسي Range گويند و بطور خلاصه اراضي يا پوششي گياهي است كه به دليل يكسري موانع و مشكلات طبيعي (پستي و بلندي) و يا عوامل اقليمي(دماي پائين، خشكي زياد، ...) براي زراعت و كشاوزي مناسب نيستند لذا براي چراي دام مورد استفاده قرار مي گيرند.

تقسيم بندي مرتع

1-مراتع طبيعي Range land

بشر در ايجاد توليد و خلق اين نوع مراتع دخالتي نداشته است.

2-مراتع دست كاشت Pasture

انسان در خلق اين مراتع دخالت و نقش دارد.

3-علفزارها Grass land

معمولاً پوشش غالب آن از گونه گندميان است و متعلق به مناطق نيمه خشك تا مرطوب و نوعي از اين پوشش ها در مناطق گرم و مرطوب يافت مي شوند كه به آنها ساوان Savan مي گويند. در تمام اين مراتع ساختار و تركيب گونه ها از لحاظ پوشش غالب علفي يا غير خشبي مي باشد.

4-مراتع مشجر

مراتعي هستند كه در كنار گونه هاي غالب بوته اي يا علفي تعدادي هم درخت و يا درختچه حضور داشته باشند. مانند اراضي سياه بيشه در زير ارتفاعات كندوان و يا جاده رشت منجيل و يا ارتفاعات زاگرس. نوعي از اين مراتع مشجر را در گيلان و مازندران كه داراي پوشش جنگلي است علف چر گويند. دامداران محلي از اين مراتع استفاده بي رويه و غلط انجام داده و باعث تخريب پوشش گياهي آن مراتع مي‌شوند(در فصل رويش گياهي دام ها در آن جا چرا مي كنند و مانع تجديد حيات و در نتيجه تخريب اين مراتع مي شوند).

5-تقسيم بندي مراتع خاص ايران

يكنوع تقسيم بندي مراتع از لحاظ شيوه كاربري سنتي است كه در بين دامداران كوچ رو يا عشايري ايران رواج دارد و از ارتفاعات تا منطق پست ـچنانچه از ارتفاعات شروع كنيم) عبارت خواهند بود از:

الف)مراتع ييلاقي

در مناطق مرتفع، كوهستاني و با دماي پائين و با ميزان بارش نسبتاً زياد واقع شده معمولاً گونه هاي تشكيل دهنده اين مراتع گونه هاي مرغوب و خوش خوراك هستند و كمتر مورد تجاوز و تاخت و تاز قرار مي گيرند(از لحاظ كشاورزي) مانند ارتفاعات كلاردشت، شمال زاگرس، دامنه هاي سبلان، اردبيل و مغان و بخشهائي از زاگرس(سميرم). فشار دام و چرا در اين مراتع كمتر است.

ب)مراتع مياب بند:

مراتعي هستند كه توسط عشاير و يا دامداران كوچ رو در بين ييلاق قشلاق و تغيير مكان بر اساس تغيير فصل و دو مرتبه در طول سال مورد بهره برداري و چراي دام قرار مي دهند بنابراين اين مراتع بيشتر مورد چراي دام و تجاوز دامداران قرار گرفته و تحت چراي مفرط و بيش از اندازه هستند از سوي ديگر اين مراتع بيشتر توسط كشاورزان نيز جهت توسعه كشتديم، و در سالهاي اخير براي اجراي طرحهاي گوناگون نظير طرح طوبي مورد تجاوز قرار مي گيرند. مثل مراتع اطراف تهران، كرج و زنجان و...

ج)مرتع هاي قشلاقي:

در فصل سرد و زمستان مورد استفاه و چراي دام عشاير و دامداران متحرك قرار مي‌گيرند كه در فصل گرم به قضلاق و در فصل سرد به ييلاق مي روند مانند:مرتع‌هاي قم، ساوه، مرتع هاي قشلاقي در منطقه هاي پست و گرم معتدل قرار مي گيرند.

6-تقسيم بندي مرتع ها از لحاظ ميزان توليد علوفه(بيوماس گياهي)

مجموع توليد حيواني و گياهي را در يك اكوسيستم بيوماس مي گويند كه از منبع حيواني(بافت حيواني) و منبع گياهي(بافت گياهي) تشكيل شده است.

تقسيم بندي مرتع ها از لحاظ ميزان توليد علوفه(ماده خشك) در هكتار به شرح زير است:

الف)مرتع هاي مرغوب:

آنهاييكه ميزان توليد علوفه در هكتار در آنها در يك دوره رويش سالانه 450 كيلوگرم ماده خشك باشد. حدود 19-14 ميليون هكتار از مرتع هاي ايران جزء اين دسته هستند.

ب)مرتع هاي متوسط:

كه مقدار توليد در هكتار آنها در يك دوره رويش ساليانه حدود 150 كيلوگرم ماده خشك(علوفه خشك) است. 30-25 ميليون هكتار از مرتع هاي ايران جزء اين دسته هستند.

ج)مرتع هاي فقير يا مرتع هاي تخريب شده:

اين مراتع اغلب در فلات مركزي و منطقه هاي گرم و خشك ايران واقع شده اند و ميزان توليد ماده خشك آنها در هر هكتار در يك دوره رويش سالانه 50-30 كيلوگرم مي باشد. گستره (سطح) اين مرتع ها در كشور ما 40-30 ميليون هكتار است.

مرتع ها از جهت هاي گوناگون داراي ارزش و اهميت هستند:

دو ركن اساسي در اقتصاد ايران وجود دارد.

ب)از لحاظ حفاظت خاك:

پوشش گياهي بويژه گياهان بوته اي و مرتعي از بروخورد مستقيم قطرات باران يا نيروي محركه و مخرب باد با حاك جلوگيري مي كند. بدين ترتيب از تخريب و جدا شدن خاكدانه ها از همديگر و حمل و جابجايي آنها و نهايتاً از فرسايش خاك كه داراي زيان ها و خسارت هاي زيادي است جلوگيري مي شود.

اين موضوع بويژه در مناطق خشك و نيمه خشك جهان مثل كشور ما داراي نظام هاي بارش فصلي، باران هاي با شدت و مدت كوتاه. اكثراً داراي خاك هاي خشك و مناطق بياباني با ماسه هاي روان و بادهاي تند هستند حايز اهميت مي باشد.

ج)از لحاظ حفاظت آب

پوشش مرتعي نزولهاي آسماني وارد شده بر سطح خاك را هدايت كرده و از جريان سطحي آن و تبديل به هرزاب و وقوع سيل جلوگيري كرده و بطور خلاصه حركت جريان هاي سطحي را كند و زمان تمركز را طولاني و در نهايت باعث نفوذ آب هاي بارش ها به درون لايه هاي زيرين خام و تغذيه سفره هاي آب زير زميني و چشمه ها و قنات ها به ويژه در منطقه هاي خشك و نيمه خشك كشورمان مي گردد.

د)از لحاظ توليد گياهان دارويي و صنعتي

در كشور ما كه از ديدگاه اقليمي و عوارض طبيعي از تغييرها و تنوع بسياري برخوردار است و به همين دليل داراي تنوع گياهي و زيستي بي مانند مي باشد بخش عمده اي از اين گياهان از لحاظ دارويي و صنعتي هم داراي اهميت و ارزش اقتصادي هستند. مانند:گونه هاي گون، آويشن، گل ختمي، بومادران، ريواس، گاوزبان، جاشير، هندوانه ابوجهل، كاسني، شيرين بيان، خاكشير و غيره... .

ه)از لحاظ تفرجگاهي

بسياري از مرتع هاي و پوششهاي مرتعي بويژه در منطقه هاي مرطوب و كوهستاني- ييلاقي براي گذراندن اوقات فراغت مردم و زيبايي منظر مورد استفاده مي گيرند.

در مرتع هاي طبيعي ساختار گياهي از لحاظ تعداد گونه ها داراي تنوع بيشتري مي‌باشد در حالي كه مرتعهاي دست كاشت از تنوع كمتري برخوردار هستند. در مرتع‌هاي دست كاشت كيفيت علوفه توليدي بيشتر و بهتر از مرتع هاي طبيعي مي باشد(به دليل انتخاب گونه) انتخاب گونه در مراتع دست كاشت به دست و ميل انسان مي باد شد و حال آنكه در مرتع هاي طبيعي انتخاب گونه ها بوسيله طبيعت انجام مي گيرد. در انتخاب طبيعي به طور معمول گونه هايي انتخاب مي شود كه سازگاري بيشتري با شرايط محيط و نوسان هاي آن دارند چنين گونه هايي ممكن است از لحاظ كيفي از كيفيت بالايي برخوردار نباشد. در انتخاب گونه ها توسط انسان منافع مادي و در آمد و توليد بيشتر(كمي و كيفي) مطرح است و حال آنكه طبيعت ممكن است چنين ملاحظه هايي را مد نظر قرار ندهد. در مرتع هاي مصنوعي يا دست كاشت به طور معمول بيشتر توجه به گونه هاي مشخصي از گياهان مانند بوآسه (Poaceae) و فاباسه (Fabaceae) مي باشد و حال آنكه در مرتع هاي طبيعي ممكن است گياهاني از خانواده هاي مختلف وجود داشته باشد. بطور معمول دخالت انسان در مرتع هاي طبيعي كم است و در صورت اعمال چنين دخالتي سازگاري بيشتري به گونه هاي گياهي با شرايط محيط و نوسانهاي آن مي دهد. چنين گونه هايي ممكن است از لحاظ كيفي از كميت بالايي برخوردار نباشند. در هر صورت در انتخاب گونه ها توسط انسان منافع مادي و درآمد توليد بيشتر (كمي و كيفي) مطرح است و حال آنكه طبيعت ممكن است چنين ملاحظه هايي را مد نظر قرار ندهد.